“VƯƠNG QUỐC” KÈN ĐỒNG NAI

 

Những “nghệ sĩ nông dân” ở Đồng Nai trong một buổi tập kèn  

 

 

  

Nếu bây giờ cần một dàn nhạc kèn có quy mô hơn 1500 nhạc công để biểu diễn, thì ở Việt Nam, trừ quân đội với những dàn quân nhạc chuyên nghiệp, chỉ có Đồng Nai là địa phương duy nhất trong số các tỉnh thành cả nước có thể huy động được biên chế cỡ này… 

Nhưng, nhạc công của các đoàn quân nhạc đều do Nhà nước, quân đội đào tạo chính quy và ăn lương như những chiến sĩ còn nhạc công kèn ở Đồng Nai chủ yếu là nông dân. Từ niềm say mê âm nhạc, họ tự trang bị nhạc cụ và chấp nhận gian khổ học kèn…  

Một tài sản lớn 

Hiện nay, một nhạc cụ trong dàn nhạc kèn thường có giá dao động từ 3 triệu đến 70 triệu tùy loại. Nhưng trong từng loại nhạc cụ, giá cũng dao động tùy hãng/nước sản xuất, tùy “đời” (saxophone chẳng hạn, có chiếc 10 triệu đồng nhưng cũng có cái đến 50 triệu đồng). Loại kèn rẻ nhất trong một dàn nhạc, kèn đã qua sử dụng nhiều năm, nếu mua lại cũng có giá không dưới 5 triệu đồng. Cả tỉnh Đồng Nai hiện có hơn 50 đội nhạc kèn từ các xứ đạo Thiên Chúa tập trung ở các khu vực Kiệm Tân (huyện Thống Nhất), Hố Nai, Tân Mai, Tam Hiệp (thành phố Biên Hòa), mỗi đội kèn có số lượng, quy mô nhạc công khác nhau. Đội ít nhất khoảng 20 người. Những đội nhạc kèn lớn ở các giáo xứ như Dốc Mơ, Đức Long, Tân Mai, Ngọc Đồng… có trên 70 nhạc công. Nếu lấy bình quân mỗi đội là 30 nhạc công và mỗi cây kèn trị giá 5 triệu đồng, thì tổng tài sản nhạc cụ kèn ở Đồng Nai đã là 7,5 tỷ đồng! 

 

Ông Phan Trung Tâm (vừa từ ngoài vườn về nhà chưa thay đồ) đã tìm cho chúng tôi xem những cây kèn được mang từ miền Bắc vào năm 1954 

Ông Phan Trung Tâm, 77 tuổi, trưởng ban nhạc kèn giáo xứ Dốc Mơ (xã Gia Tân huyện Thống Nhất) hiện còn giữ được nhiều cây kèn mà tuổi thọ của nó tại Việt Nam đã hơn ¾ thế kỷ. Ông nói rằng, đó là những bảo vật vô giá, chúng tôi không bao giờ bán. Hiện cũng còn hàng trăm cây kèn từng theo chân những người giáo dân công giáo vùng đồng bằng Bắc bộ “di cư” vào Đồng Nai từ 1954. Đa phần các loại kèn như trompet, clarinet, saxo, contre-bass, trompon, econ… trong các dàn nhạc ở Đồng Nai được sản xuất từ Pháp, Đức và có “tuổi đời” khá cao. Một số kèn mới trang bị sau này có xuất xứ từ Hàn Quốc, Trung Quốc (thường có giá mềm hơn kèn… Tây). 

Chưa có một thống kê chính thức để có thể hình dung về quy mô tài sản của người dân Đồng Nai từ sinh hoạt âm nhạc này bởi đây là việc làm khó. Nhưng, đánh giá đầy đủ gia tài văn hóa phi vật thể này (như tay nghề của hàng ngàn nhạc công không chuyên, trình độ biểu diễn của những ban nhạc kèn dân lập mà Nhà nước không tốn công đào tạo và đầu tư ở Đồng Nai) lại càng khó hơn. 

 

Những nhạc công của đội kèn Gia Yên trong một buổi tập: không còn gương mặt trẻ! 

Trong đời sống văn hóa 

Năm 1989, lần đầu tiên ở Đồng Nai, một liên hoan đồng ca hợp xướng đã đưa lên sàn diễn hàng ngàn diễn viên không chuyên (chỉ ở khu vực Biên Hòa) mà theo đánh giá của giới chuyên môn, trình độ biễu diễn loại hình âm nhạc bác học này của họ không quá chênh với giới chuyên nghiệp.  

Từ liên hoan này và nhiều liên hoan sau đó, đồng ca – hợp xướng được biết đến như là thế mạnh đặc biệt trong đời sống văn hóa ở Đồng Nai bên cạnh nhạc kèn, xuất phát từ đặc điểm của một tỉnh có tỷ lệ đồng bào theo đạo Thiên Chúa cao nhất nước. 

Cũng từ nỗ lực của ngành văn hóa cách nay gần 20 năm, một số liên hoan nhạc kèn đã được tổ chức tại Đồng Nai, dàn nhạc kèn của giáo xứ Ngọc Đồng (phường Tân Hòa, TP.Biên Hòa) đã được chọn đại diện Đồng Nai tham gia liên hoan nhạc kèn chuyên nghiệp toàn quốc và giành được giải đặc biệt. 

Nhiều năm qua, các đội nhạc kèn ở Đồng Nai bên cạnh phục vụ các nghi thức tôn giáo dịp lễ lớn, cũng còn tham gia biểu diễn cho địa phương trong các sự kiện quan trọng như bầu cử, giao quân, lễ đón nhận các giải thưởng, tham gia nhiều hoạt động văn nghệ của địa phương và giúp đỡ bà con nhân dân trong các dịp tang ma, cưới xin… Nhiều nhạc công các đội kèn đã trở thành các hạt nhân văn nghệ quần chúng cũng như nhạc công chuyên nghiệp ở Đồng Nai trong hơn 30 năm qua. 

 

Anh Lâm Quang Đăng có gần 40 năm theo nghiệp kèn không chuyên 

Anh Lâm Quang Đăng sinh 1960, học thổi kèn từ năm 11 tuổi, đến nay chơi được cả clarinet lẫn saxophone cho đội kèn giáo xứ Dốc Mơ (xã Gia Tân, huyện Thống Nhất) cho biết: “Nhạc kèn là nghệ thuật tập thể nên từng cá nhân phải tập luyện thường xuyên và cả đội phải luôn tập với nhau dưới sự chỉ đạo của một người giỏi chuyên môn rất vất vả”. 

Có thể nói, đối với hầu hết các nhạc công không chuyên ở Đồng Nai, nhạc kèn là niềm vui, niềm yêu thích và cả sự hy sinh! 

Đội kèn Gia Yên biểu diễn phục vụ trong một ngày lễ. Họ tận dụng cả ghế nhựa để làm giá trống 

Hy sinh đầu tiên là bỏ tiền sắm kèn (tất nhiên, cũng có một số nơi, nhạc cụ kèn là tài sản chung của giáo xứ hoặc do giáo dân đang ở nước ngoài gửi tặng). Hy sinh lớn nhất của các nhạc công là mất nhiều thời gian tập dợt trong điều kiện thiếu thốn và phục vụ không có thù lao. Họ giống như những nghệ nhân dân gian (dù biểu diễn loại hình âm nhạc bác học), những nghệ nhân chỉ hưởng ‘thù lao” bằng tiếng vỗ tay, bằng niềm yêu quý của bà con trong thôn xóm, họ đạo. Và có lẽ đó cũng là lý do hiện nay, nhiều bạn trẻ không thích đến với nhạc kèn theo niềm yêu thích của các thế hệ cha anh mình! 

Nguy cơ mai một 

Tuổi đời bình quân của các đội nhạc kèn ở Đồng Nai hiện nay là 45. Cá biệt có nhiều đội kèn như ban kèn xứ Gia Yên (xã Gia Tân 3 huyện Thống Nhất) cả 30 thành viên đều có tuổi từ 50 trở lên! Anh Bùi Đức Thân, đội trưởng đội kèn Gia Yên giải thích thêm: “Kèn là nhạc cụ đơn âm trong khi ngày nay có quá nhiều nhạc cụ điện tử hiện đại dễ học nên đa số thanh niên không hào hứng học kèn. Với lại, họ thấy vào đội kèn thì không có quyền lợi gì mà mất quá nhiều thời gian tập dợt, phục vụ”.  

Anh Bùi Thế Thông, một nhạc sĩ hiện sinh sống ở vùng Kiệm Tân, cũng nhận định: “Chất lượng chuyên môn của nhiều đội kèn ở Đồng Nai hiện nay còn yếu và khó nâng lên được vì anh em vẫn tập với bài bản cũ. Những người có học hành tử tế về âm nhạc trước đây để chỉ đạo các đội kèn đã lần lượt qua đời. Các bạn trẻ thì không muốn theo nhạc kèn vì giờ họ có quá nhiều thứ để chơi. Học saxo ở Sài Gòn may ra có thể biểu diễn sân khấu chứ ở vùng quê thì làm gì kiếm ra tiền? Nhưng thực ra đây không phải là lý do chính vì đa phần anh em tham gia hội kèn mấy chục năm nay đều mang tình thần phục vụ giáo hội”. 

Khó có thể lý giải hết những nguyên nhân dẫn đến nguy cơ mai một do không có kế thừa của đời sống nhạc kèn ở Đồng Nai. Anh Bùi Đức Thân nói thêm: “Thời chúng tôi còn trẻ thì ngành văn hóa có tổ chức các liên hoan kèn cũng sôi nổi. Phong trào lúc đó lên lắm nhờ các địa phương cạnh tranh nhau. Nhưng cách tổ chức còn máy móc, ví dụ như quy định số bài nhạc tham gia thi quá hạn chế, và điều đáng nói nhất là giải thưởng… không đủ tiền cho anh em uống nước trong một buổi tập nên sau này khi tổ chức tiếp thì anh em không muốn tham gia nữa. Có thể nói, anh em nhạc kèn ở Đồng Nai chưa thực sự có một “sân chơi” để cọ xát, giao lưu và phục vụ…” 

* * * 

Anh Bùi Đức Thân, trưởng ban kèn giáo xứ Gia Yên (xã Gia Tân 3 huyện Thống Nhất) – một người tâm huyết với nhạc kèn!

 

Nhiều năm qua, nhạc kèn đã có những đóng góp trong đời sống văn hóa tinh thần của người Đồng Nai. Sinh hoạt âm nhạc cũng như đội ngũ những người chơi kèn không chuyên ở Đồng Nai là những tài sản văn hóa đặc biệt cần được gìn giữ và phát huy. Nhưng do nhạc kèn ở địa phương này xuất phát từ sinh hoạt tôn giáo nên lâu nay, những cái nhìn quá thận trọng vô tình tạo nên những rào cản. Cùng với xu hướng hưởng thụ nhanh gọn nhẹ và vừa túi tiền của đời sống hiện đại, những rào cản ấy đã và đang làm mai một trữ lượng tài sản văn hóa này!

  

Nhạc kèn đối với nhiều nơi trên thế giới là món hàng sang trọng, nhưng ở Đồng Nai, nó có sức sống mãnh liệt trong đời sống bình dân. Điểm độc đáo ấy xem ra sẽ bị đánh mất trong một thời gian không xa nữa nếu hôm nay những giá trị ấy chưa được đặt đúng chỗ… 

1.2010 

BOX : 

+ Dàn nhạc kèn (ochestre d’ harmonie) thường gồm các nhạc khí thuộc bộ kèn gỗ và kèn đồng, kèm theo một ít nhạc khí gõ, không dùng đến bộ dây. Thành phần biên chế gồm: oboe, clarinet, basson, saxophone, cornes, trompet, trombone, các nhạc khí bộ gõ như trống, cymbales. Dàn nhạc kèn ở các xứ đạo trong tỉnh Đồng Nai thiên về nhạc kèn đồng (ochestre fanfare) hơn, khá giống với các dàn nhạc quân đội, kèn đồng chiếm vị trí chủ yếu để tạo âm lượng lớn, tiếng vang xa, mạnh về ngợi ca, hành khúc, sự trang trọng, lễ nghi…  

  

+ Không phải ai cũng chơi được nhạc kèn. Một số nhạc cụ như trompet chẳng hạn cũng cần có sức khỏe tốt, biết lấy hơi bụng. Và mỗi người học kèn thì sẽ chọn một số loại kèn phù hợp với… miệng của mình.